Iğdır, kale bakımından oldukça zengindir. Bunlardan bir kısmı tarihi kaynaklarda kendine yer bulmuştur. Tarihi kaynaklarda adlarına rastlanmayan kaleler daha çoktur. Kaleler daha çok dağlık alanlarda yoğunlaşmışlardır.
Ağrı dağı eteklerinde birbirinden takriben 12-13 km aralı iki kale bulunmaktadır. Melekli beldesinin dağlık kısmında şehir merkezine 7 km mesafede belde sakinlerinin Kasımın Tığı diye adlandırdıkları bir başka kale vardır. Bu kalenin paralelinde Örgülü Tepe Kalesi diye adlandırılan bir başka kale yıkıntısına rastlanmaktadır. Ağrı dağının batı eteklerinde yöre halkının sonradan Ata Tepe Kalesi olarak adlandırdıkları başka bir kale mevcuttur. Caf Kalesi Iğdır-Doğubayazıt karayolu üzerinde bulunmaktadır. İrili ufaklı diğer kaleler arasında Suveren Kalesi, Kervansaray Kalesi, Kızılkule Kalesi, Güngörmez Kalesi, Alikoçek Kalesi, Aktaş Kalesi. Sürmeli köyündeki kale, Gazilerdeki Kız Kalesi, Alçalı Kalesi, Yüceotağ Kalesi, Gedikli Kalesi, Katırlı Kalesi, Ekerek kalesi. Bunlar ipek yolu güzergâhın da bulunan savunma amaçlı kale ve kulelerdir.
İĞDIR KALESİ ( KORHAN KALESİ )
Iğdır şehir merkezinin 36 km. doğusunda, Ağrı Dağı'nın kuzey yamacında bölgeye hâkim bir tepe üzerinde yer almaktadır.
Kalenin ilk yapım evresi ve hangi uygarlık zamanında yapıldığı bilinmiyor. Ancak kalenin varlığının 1064 yılından öncesine dayandığı, bu tarihte Büyük Selçuklular tarafından fethedildiği bilinmektedir.
Ne zaman ve kimler tarafından inşa edildiği bilinmeyen Iğdır Kalesi, (Iğdır Korganı)' nın adı kaynaklarda da pek sık geçmemektedir. Bu kale hakkındaki bilgileri ancak sınırlı sayıdaki kaynaklardan öğrenebilmekteyiz.
Ağrı Dağı'nın hemen kuzey tarafında bulunan kale bütün bölgeye hâkim, kayalık bir tepe üzerine inşa edilmiştir. Kale bugün oldukça harap durumundadır. Günümüze sur duvarlarından çok az kalıntı ulaşabilmiştir. Günümüze ulaşabilen kalıntılardan yola çıkarak, güçte olsa kalenin ve şehir yerleşiminin genel bir profilini çıkarmak mümkündür. Buna göre kale iç ve dış olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Günümüze ulaşan kalıntılardan dış kalenin Ağrı Dağı'nın kuzey tarafına, yani güneye doğru uzandığı anlaşılmaktadır. Geniş bir alanı kaplayan kalede çeşitli ebattaki taşlarla değişik duvar örgü sistemi bulunmaktadır. 2 metreye yaklaşan duvar kalınlığı ile surların temellerinde Urartu dönemini hatırlatan büyük blok taşların kullanıldığı görülmektedir.
KARAKALE ( SÜRMELİ KALESİ )
Iğdır il merkezinin 25 km. batısında, Tuzluca-Iğdır arasında, Araş ırmağının güneyinde, bugünkü Iğdır -Tuzluca karayolunun Tuzluca istikametinde sağda, ovaya hâkim bir tepecik üzerinde yer almaktadır.
Sürmeli Kalesi'ni kimlerin, hangi tarihte yaptırdığı bilinmemektedir. Ancak kalenin 1064 yılından önce var olduğu ve bu tarihte Büyük Selçuklular tarafından fethedildiğini biliyoruz. Selçuklu tarihi Ahbarü-d-Devletis-Selçukiyye, bölgedeki kalelerin hepsinin adını vermemekle birlikte, Karakale hakkında az da olsa bir bilgi vermektedir. Bu kaynakta da kaleyi yaptıranlar hakkında herhangi bir bilgi verilmemiştir.
Kale'yi inşa eden ustalar hakkında hiçbir bilgiye sahip değiliz. Kaynaklarda da bu kalenin şekillenmesinde çalışan ustalardan bahsedilmemiştir.
Bugün ayakta kalan surların üzerinde ve kale yerleşim bölgesinde hiçbir kitabeye rastlanılmamıştır.
Camiler
ASMA KÖYÜ CAMİSİ
Iğdır il merkezinin yaklaşık 31 km. güneyinde, Asma köyünde, köy içerisinde yer alan caminin kitabesi yoktur ve kimler tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Tarihi kaynaklarda ismine değinilmeyen caminin, ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Ancak, köyün güney-doğusunda yer alan mağara yerleşimi ile büyük bir benzerlik gösteren caminin, sonraki devirlerde bir mezar yapısı veya mağara yerleşiminden camiye dönüştürüldüğü tahmin edilmektedir.
ARALIK ORTA KÖY CAMİ ( YETİM CAMİ )
Aralık ilçe merkezinin yaklaşık 8,5 km. kuzey-doğusunda yer alan Ortaköy'ün girişinde yolun sağ tarafında bir düzlükte bulunan camiyi köy eşrafından Hacı Muharrem yaptırmıştır97. Caminin iç taraftaki ahşap direklerinin biri üzerinde 1329 H./ 1911 M. tarihi okunmaktadır. Ahşap taşıyıcı üzerindeki bu -tarihi, yapım tarihi olarak düşünülebileceği gibi, sonradan yazılmış bir tarih de olabilir. Tarihin altında Hüseyin bin Muhammed (?) ismi okunmaktadır. Bu adın da usta ismi olması ihtimali vardır. Kaynaklarda ismine değinilmeyen Ortaköy camisinin 20.yy. başlarında inşa edildiği anlaşılmaktadır.(Resim: 20)
Kümbetler
Tümsek toparlak anlamındadır. Kubbelerin şişkin ve kabarık olan dış şekillerine kümbet denir. Türbe, üstü kabarık mezar, üstüne kubbe inşa olunmuş mezar anlamındadır. Türbe deyimi daha ziyade mukaddes ve aziz sayılan büyüklerin mezarları hakkında kullanılır. Bu gibi zatların üstü açık olan mezarlarımda onlara hürmeten türbe denilmektedir. Özetle türbe ziyaret olunan mezar anlamındadır.98
Türbeler üç ana bölümden oluşmaktadır. En altta cenazenin yer aldığı cenazelik veya mumyahk kısmı, onun üstünde sembolik bir lahit ve mihrabın bulunduğu gövde kısmı, en üstte de mezar yapısının örtü kısmı yer alır.
ÇAKIRTAŞ ( AMARAT ) KUL YUSUF KÜMBETİ
Iğdır'ın yaklaşık 11 km. kuzeyinde Çakırtaş köyünün batısında, bugün tamamen yok olan bir mezarlığın içerisinde yer alır. Türbenin giriş kapısı üzerinde dikdörtgen bir çerçeve içerisinde, zincirek motifi ile ayrılmış iki satırlık bozuk bir sülüs ile Arapça yazılmış kitabeden kümbetin 890 H./ 1485 M. yılında Kul Yusuf adlı bir zat için yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Kümbeti inşa eden mimar bilinmemektedir.
1400-1508 yılları arasında Doğu Anadolu ve İran Azerbaycan'ında önemli bir siyasal güç olan Akkoyunlu soy kütüğünde, Yusuf veya Kul Yusuf adlı birisine rastlanılmıyor". Birinci derecede önemli bir şehzade veya sultan akrabalarından biri olmadığı100, ancak bölgede tanımmış ve hatırı sayılır bir zat olduğu türbenin yapısından anlaşılmaktadır.
Diğer yandan 14. yy. sonları ve 1468'li yıllarda yaşayan Karakoyunlıüarda Kara Yusuf un mezarı Erciş'tedir ( Ölüm: 1420 ). Bu durumda Kul Yusuf Kümbeti doğrudan bir Akkoyunlu eseri olmasa da onların siyasal dönemlerinde yapılmıştır denilebilir. Diğer yandan Uzun Hasan'm emirlerinden Yusuf Bey için sağlığında bu kümbet yaptırılmış olabilir. Uzun Hasan 1453-76 yılları arasında hüküm sürmüştür. Bir beylik olan hükümetinin ilk merkezi Diyarbakır idi. Genişleyip güçlenince Tebriz yeğlendi. Tarih ve Iğdır'a yakınlığı kümbetteki 1485 yılı ile uyum içindedir. Bugünlerde bölge Akkoyunlular'dan Uzun Hasan'm oğlu Sultan Yakup ( 1478-1490 ) yönetiminde idi. Kul Yusuf Kümbetinin mimarlık yönü de, Akkoyunlu yapıtı olduğuna kuşku bırakmıyor101.
Kümbet iki katlı, sekizgen gövdeli, orta ölçülerde ve düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilmiştir. Sekizgen gövde dairemsi bir temel üzerine oturmaktadır.
ARALIK HACI İBRAHİM GÖDEK KÜMBETİ
Aralık İlçesi'ne 15 km. uzaklıkta, Devlet Üretme Çiftliği arazisi içerisinde, girişte sağ tarafta eski bir mezarlık içerisinde yer alan Kümbet, Hacı îbrahim Gödek adına yaptırılmıştır. Kümbetin Hacı İbrahim Gödek'in kendisi tarafından mı, yoksa öldükten sonra onun adına mı yaptırıldığı konusunda herhangi bir bilgi yoktur.
Kümbetin iç tarafında yan yana üç mezar bulunmaktadır. Bugün tahrip olan bu mezarların baş taşlan mevcuttur. Bunlardan girişin karşısında sağdaki mavi boyalı olup, üzerinde altı satırlık yazı mevcuttur. Taş iki taraftan bir şerit içerisinde baklava motifleri ile ortada yuvarlak kemer altındaki kitabede mezar taşının Kurban kızı Şerife Gülsüm'e ait olduğu anlaşılmaktadır
KERVANSARAYLAR, HANLAR İĞDIR KERVANSARAYI
Iğdır şehir merkezinin 31 km. güneyinde, Kervansaray köyünün batı tarafında, bugünkü Güngörmez, Kızılkule, Kervansaray ve Asma köylerinin yol kavşağında düzlük bir arazi üzerinde yer alan kervansaray dönemin Sürmeli Emiri Şerafeddin Ejder (Azdera) zamanında yaptırılmıştır. Kervansaray'ı inşa eden ustaların isimleri bilinmiyor. Ancak, bina üzerindeki usta monogramlarmdan (işaret) bu kervansarayın inşasında 16 değişik taşçı ustasının çalıştığı anlaşılmaktadır. Kervansarayın üzerinde herhangi bir kitabesi yoktur. Kervan yollarını ve hanları konu alan eserlerde de adı geçmemektedir. Avlusuz oluşu ve taç kapısının cephede bir çıkıntı oluşturmayışı bir geç devir eseri olduğu kanaatim uyandırmaktadır. Bu özelliklerden yola çıkarak, bu kervansarayı XIII. yy.ın sonlarıyla XIV. yy.ın başlarına tarihlemek mümkün görünmektedir. Zira bilinen avlusuz hanların pek çoğu geç devir eserleri olup, genellikle XIV. yy'a tarihlendirilebümektedir105.
KARAKALE HANI
Iğdır'a yaklaşık 25 km. mesafedeki Karakale harabelerinin içerisinde, iç kalenin doğu tarafında, Araş nehrinin güneyinde yer alan hanın herhangi bir kitabesi mevcut olmayıp, kimler tarafından hangi ustalara ve hangi tarihlerde yaptırıldığı gibi açıklayıcı bilgilere sahip değiliz.
Karakale ve şehri birçok kaynakta karşımıza çıkarken, bu alan içerisinde yer alan bu hanın ismine bu kaynaklarda rastlanılmamaktadır. Bu yüzden plan şeması ve ölçüleriyle bir hanı hatırlatan bu yapının hangi tarihte İnşa edildiği bilinmediği gibi, kimler tarafından yaptırıldığı da bilinmemektedir.
Yapı tamamı ile ortadan kalktığı için, günümüze ulaşan izlerinde genelde iç tarafta biri birilerine karıştığından, yapı hakkında daha teferruatlı bir bilgi edinmemize engel teşkil etmektedir. Bu yapı ile ilgili net bilgilerin elde edilebilmesi İçin ufak çapta yüzeysel bir kazının mecburiyeti kendini belli etmektedir.
Hamamlar
ARALIK ORTA KÖY HAMAMI
Aralık ilçe merkezinin yaklaşık 8,5 km. kuzey-doğusunda yer alan Orta köyün girişinde, yolun sağ tarafında bir düzlükte yer alan Hamam köy eşrafından Hacı Cevat isimli bir şahıs tarafından yaptırılmıştır. Üzerinde ve civarında herhangi bir kitabesi bulunmayan hamam, isimleri belirlenemeyen Revanlı ( Erivan ) ustalar tarafından inşa edilmiştir.
Kaynaklarda ismi geçmeyen hamamın kesin inşa tarihi de bilinmemektedir. Ancak, 1912 yılında inşa edildiği, uzun süre kullanıldığı bilinmektedir.
Bir süre atıl durumda kalan hamam, 1960 yılında Aralık
Mezarlar
MEZARLIKLAR VE MEZAR TAŞLARI KARAKOYUNLU İLÇESİ MEZARLIĞI
İlin, en eski yerleşim merkezlerinden biri olan Karakoyunlu ilçesinde biri ilçe merkezinde, diğeri ise Karakoyunlu-Aralık yolu üzerinde olmak üzere iki kadim mezarlık bulunmaktadır. Bu mezarlıklar daha ziyade tarihi çok eskilere dayanan mezar taşları ile koçbaşlı mezar taşlan ile ünlüdür. Bu taşlardan birinde 841 tarihi kayıtlıdır.
Karakoyunlu ilçesi mezarlığı
Koç heykelli mezar taşları çeşitlilik arz etmektedir. Bu heykeller, genellikle tarihî kahramanlar, yiğitler ve nüfuzlu insanlar adına koyulmuşlardır. Son yıllarda bu tür yerlerde yapılan kaçak kazılar sonucu bunlardan bazıları tahribata uğramıştır.
Karakoyunlu Belediyesi aldığı bir kararla durumu Kültür Bakanlığına İletmiş, bakanlık da adı geçen mezarlıkları sit alam ilan etmiştir. Bu hususla ilgili raporun bir nüshası, çalışmaya eklenmiştir.
YAYCI KÖYÜ MEZARLIĞI
Iğdır il merkezinin 8 km. batısındaki Yaycı köyünün içerisinde yer almaktadır.
Bu mezarlık içerisinde de çok sayıda motifli ve koçbaşlı mezar taşı bulunmaktadır.
Karakoyunlu ilçesi mezarlığı koçbaşı mezar taşı
KÜLLÜK KÖYÜ MEZARLIĞI
Iğdır şehir merkezinin yaklaşık 14 km. batısında yer alan Küllük köyünün güneyinde bulunmaktadır.
Bu eski mezarlık içerisinde çok sayıda mezar taşı ile birlikte bir adet de
koçbaşlı mezar mevcuttur.
HAKMEHMET KÖYÜ MEZARLIĞI
Iğdır şehir merkezinin yaklaşık 13,5 km. kuzeyinde yer alan Hakmehmet köyünde bulunmaktadır.
Hakmehmet köyünde yer alan bu eski mezarlık içerisinde değişik özellikte mezar taşlarına rastlamak mümkündür. Bu orijinal mezar taşlarından biri de, yörede manevi nüfuza malik olan seyyidlerden birine aittir. Yekpare siyah taştan yapılmış olan bu mezar taşı bir lahiti andırmaktadır. Uzun dikdörtgen bir formda yapılmış olup, üzerinde üç adet su çanağı şeklinde oyuklar açılmıştır. Bu oyuklar gayet nizami ölçülerde yapılmıştır. Bu oyuklar biri birilerine ve kenarlara eşit mesafelerde yapılmıştır.
Köprüler
ALİKÖÇEK (ELLİ KÜÇE) ÇAYI KÖPRÜSÜ
Iğdır'ın 20 km güneyinde bulunan Aliköçek köyünün güneydoğusunda Alibeyköy ile Aliköçek köyü arasından akan Aliköçek Çayı üzerinde bulunmaktadır.
Kuzey-güney doğrultusunda düzenlenmiş olan köprünün tamamen düzgün siyah taşlardan inşa edildiği ve yürüme zeminin taş döşeli olduğu görülmektedir. Köprü yaklaşık 10–12 metre uzunluğunda 3 metre yüksekliğinde ve 2.30 metre genişliğinde inşa edilmiştir.
Bugün kısmen ayakta olan köprü Doğubayazıt, Iğdır, Kars, Batum kervan yolu üzerinde bulunması ile önem kazanıyor. Yörede yaptığımız yüzey araştırmalarında Orta Çağ bulgusu veren bu köprü eskiden günümüze ulaşan tek örneği oluşturmaktadır. Köprü horasan harcı kullanılarak düzgün siyah kesme taşlardan inşa edilmiştir.
ACISU KÖPRÜSÜ
Köprü Tuzluca ilçe merkezinin 5,5 km. doğusunda, Iğdır-Tuzluca arasında, Acısu suyu üzerinde yer almaktadır.
Bugün yıkık durumda olan köprü kullanılmıyor. Doğu-batı doğrultusunda düzenlenmiş olan köprünün ayakları düzgün kesme taşlardan inşa edilmiştir. Yaklaşık 20 m. uzunluğunda ve 6 m. genişliğinde olan köprünün topukları arasındaki kısmı günümüze ulaşmamıştır.
TUZLUCA KÖPRÜSÜ
Tuzluca ilçe merkezinin 3 km. kuzey-batısında, kuru bir çay üzerinde yer almaktadır. Köprü’nün üzerinde veya civarında herhangi bir kitabesi mevcut değildir. Köprüyü yapanla yaptıranlar hakkında herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Kesin inşa tarihi bilinmeyen köprünün, kullanılan malzeme ve plan özelliklerinden 20.yy.ın başında inşa edildiği tahmin edilmektedir.
Güney-doğu, kuzey-batı doğrultusunda inşa edilmiş bu köprüden sadece topuk kısımları ayakta kalabilmiştir. Kalan izlerden köprünün düzgün siyah taşlardan inşa edildiği anlaşılmaktadır. Köprüden günümüze dış kaplama taşları dökülmüş, iç moloz dolgu malzemesi ulaşabilmiştir.
AĞABEY KÖPRÜLERİ
Tuzluca-Kağızman arasında, Tuzluca’ya 13 km. Ağabey köyüne 3 km. uzaklıkta, Tuzluca’nın batısında, Kağızman yolunun sol tarafında yer almaktadır. Kesin inşa tarihi bilinmeyen köprülerin malzeme ve inşa teknikleri 20 yy.ın başlarını işaret etmektedir.
Bugün tahrip olan köprüler kuzey-güney doğrultusunda inşa edilmiş olup, kullanılmamaktadırlar. Köprüler herhangi bir nehir, dere ve çay üzerinde değil, doğusunda bulunan yüksek tepelerden gelerek Aras Nehri’ne akan kar ve yağmur sularının geçtiği yataklar üzerine inşa edilmişledir.
İNCESU KÖPRÜSÜ
Tuzluca-Kağızman yolunda, Aras nehri üzerinde kuruludur. Tuzluca’nın 28 km. batısında Iğdır il sınırı başlangıcında, Tuzluca’dan Kağızman’a giderken sağ tarafta yer almaktadır.
