Osmanlı Hazine Bonoları
İlk Osmanlı hazine bonosu Kırım Savaşı yüzünden devlet bütçesinde meydana gelen 8,5 milyon liralık açığı kapatmak maksadı ile çıkarıldı. Önceki yıllarda bütçe usulü kullanılmadığı gibi, hazinenin, yani devlet ve sarayın masraflarını karşılamada beliren kısa vadeli açıklar madeni paraların ayar ve vezininin düşürülmesiyle veya Galata bankerlerinden alınan avanslarla kapatılmaktaydı.
Kırım Savaşı sırasında özellikle İngilizler’le sadece askeri sahada değil, diğer işlerde de, özellikle ithalat ve ihracatta bir gelişme oldu. Hazine açığının çok büyük olması nedeniyle Galata bankerlerinin bu işte etkili olmayacakları anlaşılınca, o devirde Londra’da Osmanlı elçisi bulunan Musurus Paşa’nın aracılığıyla ve onun imzasını taşıyan, her biri 102 lira ihraç fiyatlı ve % 6 faizli 5 milyon liralık bono Londra piyasasında hemen satıldı. Fakat bu kısa vadeli bonoların bedeli vadesinde ödenemeyince, Mısır ve Kıbrıs varidatının bir kısmı karşılık gösterilmek suretiyle bonoların karşılığı uzun vadeli krediye dönüştürüldü. İşte Osmanlı mali tarihinde 1855 yılı istikrazı olarak bilinen ve 1894′de hâlâ tasfiye edilemediği için yenilenen istikraz, adı geçen hazine bonolarının vadesinde ödenememesinden kaynaklanmıştır.
İkinci hazine bonosu denemesi Balkan Savaşları sırasında yapıldı. Hükümet gelir ihtiyacını karşılamak için % 6 faizli ve İngiliz Lirası’na çevrilebilir nitelikte 3 milyon liralık hazine bonosu ihraç etti. Bu bonoların karşılığı yeni konulan savaş vergisiydi. Bonoların satışı için mali müesseselere % 5 komisyon verilecekti. Ana para ödemeleri de yılda iki taksitte olmak üzere üç yılda tamamlanacaktı. Faiz ve ana para ödemelerini yapacak olan Osmanlı Bankası’na % 0,25 komisyon verilecekti. Bu bonoların ilk olarak başabaş piyasaya çıkarılması düşünüldüyse de, sonradan 10 Ocak 1328 (1913) tarihli bir kararla bir milyon liralık bölümü % 94′ten Osmanlı Bankası’na satıldı. Bu tahvilat büyük ölçüde geri ödendi ve ödenmeyen küçük bir bölüm için Lozan Antlaşması’na özel bir madde kondu.
Üçüncü hazine bonosu denemesi ikincisinden hemen sonra 19 Ocak 1328 (1913) tarihli geçici kanunla % 5 faizli ve beş senede geri ödenmek üzere çıkarıldı ve emlak vergisi karşılık olarak gösterildi. Bu bonolar emlak vergisinin ödenmesinde başabaş olarak kabul edilmişti.
Bonolar için faiz ve ana para ödemelerinde aracı bankalara % 0,25 oranında, bono satışlarında ise pazarlık usulü ile komisyon ödenecekti. İhraç edilen bonoların değeri 5 milyon lira idi. Fakat aslında bu bonoların 100 milyon Frank, yani 4 milyon Osmanlı Lirası tutan kısmı Paris’teki Peirer Bankası’na % 80′den satılmıştı. Bu para İngiltere’nin sonradan Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması ile tesliminden vazgeçtiği iki savaş gemisinin yapı m pey akçesi olarak Armstrong ve Wikers şirketine verilmişti.
Birinci Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine bonoların Fransızların elinde olan kısmı için ödeme yapılamadı, ancak Lozan Antlaşması’nda bu borcun tasfiyesine gidildi.
